Św. Tomasz Apostoł jest patronem: Indii, Portugalii, Urbino, Parmy, Rygi, Zamościa, a także: architektów, budowniczych, cieśli, geodetów, kamieniarzy, murarzy, stolarzy, małżeństw i teologów.

Imię Tomasz 
zostało przetłumaczone z języka hebrajskiego na grecki jako Didymos, co oznacza „bliźniak". Nie wiemy jednak, czyim bliźniakiem był Tomasz Apostoł. Według legendy miał brata Eleazara lub siostrę Lizję (Lidia). Nie wiadomo nic o pochodzeniu św. Tomasza, ani o rodzinie i zawodzie. Można jedynie przypuszczać, że był rybakiem, jak większość apostołów, gdyż w opisie ze zmartwychwstałym Chrystusem nad jeziorem Genezaret znajduje się wśród rybaków i jest wyliczony jako drugi po Piotrze, obok synów Zebedeusza i Natanaela. (J 21, 2).

Tomasz, należał do grona powołanych przez Pana Jezusa Dwunastu Apostołów. Ewangelie w siedmiu miejscach wspominają świętego Tomasza Apostoła:
• jest on zawsze obecnyna listach sporządzonych na podstawie Nowego Testamentu, w pierwszych trzech
Ewangeliach umieszczony jest obok Mateusza (por. Mt 10, 3; Mk 3, 18; Łk 6, 15), Dzieje Apostolskie
natomiast umieszczają go blisko Filipa (por. Dz 1, 13)
• kiedy jest gotów pójść z Jezusem na śmierć (J 11, 16)
• w Wieczerniku podczas Ostatniej Wieczerzy (J 14, 5)
• nad Jeziorem Genezaret, gdy jest świadkiem cudownego połowu ryb po zmartwychwstaniu Jezusa (J 21, 2)
• osiem dni po zmartwychwstaniu, kiedy ze sceptycyzmem wkłada rękę w bok Jezusa (J 20, 19-29)

Tradycja chrześcijańska
Osobą św. Tomasza Apostoła zainteresowała się tradycja chrześcijańska. Piszą o nim: Euzebiusz z Cezarei, pierwszy historyk Kościoła, Rufin z Akwilei, św. Grzegorz z Nazjanzu, św. Ambroży, św. Hieronim św. Paulin z Noli.

Według tych relacji św. Tomasz głosił Ewangelię najpierw Partom (obecny Iran), a następnie w Indiach, gdzie też poniósł śmierć męczeńską w Kalamina w 67 r.[?]. Piszą o tym Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Sokrates, PseudoDoroteusz, św. Ambroży, św. Grzegorz z Nazjanzu, św. Paulin i św. Hieronim. Tak też podaje o nim Martyrologium Rzymskie. Pochowano go w Mailapur (przedmieście dzisiejszego Madrasu). Jednak już w III wieku jego relikwie przeniesiono do Edessy, potem na wyspę Chips, a w roku 1258 do Ortony w Italii.

Legenda - nowatorski sposób budowy
Z jego misją na tamtym terenie związana jest piękna legenda o budowie pałacu króla Gudnafara. Jako że Tomasz był wg tych przekazów z zawodu cieślą i budowniczym, król zlecił mu budowę pałacu. Sam odjechał i tylko co jakiś czas przesyłał potrzebne materiały, kruszce i klejnoty. Jakie było jego zdziwienie, kiedy w wyznaczonym czasie przyjechał i okazało się, że na placu budowy nic nie ma! Wtedy apostoł odparł, że zbudował władcy pałac, ale żeby go ujrzeć, król musi przejść do innego świata. Tomasz bowiem wybrał bardzo nowatorski sposób budowy, mianowicie rozdał otrzymywane bogactwa potrzebującym, dodając do tego Boże Słowo i często uzdrowienie od siebie. Gudnafar oczywiście wpadł we wściekłość i kazał uwięzić Judejczyka. W tym samym czasie zmarł brat królewski, Gad. Kiedy przyszedł do nieba, zobaczył tam cudownej urody pałac, a aniołowie mu powiedzieli, że rzeczywiście należy on do Gudnafara i stanowią go dawane przez niego jałmużny. Gad wrócił więc we śnie do brata i poprosił, czy nie mógłby dostać od niego tej nieziemskiej (dosłownie i w przenośni) posiadłości. Sen ten przekonał króla o prawdomówności Tomasza oraz o prawdzie głoszonej przez niego Ewangelii.

Według tradycji św. Tomasz Apostoł założył siedem kościołów na terenie Indii (Cranganore (Kodungallur), Chayal (Nilakkal), Kokamangalam, Niranam, Kottakkayal (Paravur), Palayur i Quilonie (Kollam). Przywędrował też do Mylapore (Meliapuru), gdzie nawrócił żonę i syna króla Mazdai (Misdai/Masdai), za co został skazany na śmierć.
Zgodnie z legendami apostoł zginął ok. 72 r.[?] w Ramapuram. Najpierw go torturowano, a potem został przebity włóczniami przez czterech żołnierzy. Wedle innej wersji św. Tomasz zginął z rąk fanatyka, zaciekłego Bramina na rozkaz jednego z władców hinduskich. Istnieje też tradycja, która powiada, że Tomasz nie zginął na miejscu (Mylapore), lecz krwawiąc dotarł do Chinnamalai (obecnie zwanego Górą św. Tomasza gdzie obecnie znajduje się największe sanktuarium ku czci tego świętego) i tam dopiero zmarł, a wierni uczniowie złożyli jego ciało w grobowcu w Mylapore niedaleko Madras (pobliże Zatoki Bengalskiej). Z jego świadectwa i krwi narodził się Kościół malabarski. Do XVI w. chrześcijanie św. Tomasza mieli kontakt jedynie z Kościołami wschodnimi i nie brali udziału w sporach, jakie dzieliły chrześcijaństwo w basenie Morza Śródziemnego. Ich wiara karmiła się otrzymaną Ewangelią, sprawowaniem kultu, podtrzymywali sukcesję apostolską i wypracowali własne tradycje pobożnościowe. Doświadczali prześladowań, stanowiąc w indyjskim społeczeństwie jedynie drobną jego cząstkę o wyraźnie odmiennych normach postępowania. Jak na wspólnotę założoną przez apostoła o przydomku „Niewierny” okazywali i nadal okazują wyjątkową żywotność wiary.

Gruzy kamiennej kaplicy i obchody pamiątki śmierci męczeńskiej
Gdy Portugalczycy zdobyli Melapor, znaleźli na górze gruzy kamiennej kaplicy. Aby uczcić pamięć św. Apostoła, chcieli ją odbudować. Dokopawszy się zaś do fundamentu, wydobyli na wierzch białą płytę marmurową z wyrobionym na niej krzyżem. Wokoło był wyryty napis: „ że Jezus urodzony z Maryi jest od wieków Bogiem, że dwunastu Apostołów głosiło naukę Jego, że jeden z nich przybył z kijem pielgrzymim do Melaporu i wystawił tam kościół. Napis ten zawierał także imię „Tomasz“ i nazywał tego męża świętym i pobożnym Pokutnikiem, który siłą swej wymowy pozyskał dla wiary królów Koromandelu, Pandi, Malabaru i tłumy ich poddanych. Ponieważ na tej płycie widać było ślady krwi, domyślano się, że święty Tomasz obok tej kaplicy śmierć poniósł”. Przekaz głosi, że po ukończeniu kaplicy umieszczono tę płytę w ołtarzu, a gdy przy nim odbywała się po raz pierwszy Ofiara Mszy świętej, krzyż w oczach wszystkich pokrył się krwawym potem. Działo się to przez kilka lat z kolei w tym samym dniu, w którym obchodzono pamiątkę śmierci męczeńskiej św. Tomasza. Jego ciało w nieznanych okolicznościach przewieziono w III wieku do Edessy (Edessa była centrum chrześcijaństwa syryjskiego znanym m.in. z „nie ręką ludzką uczynionego” wizerunku Chrystusa – Mandylionu, oraz szkoły teologicznej Efrema Syryjczyka, obecnie tureckie miasto Şanliurfa) w Azji Mniejszej, potem na wyspę Chips, a w roku 1258 r. krzyżowcy przewieźli je do Ortony w Italii.

Liczne apokryfy
O zainteresowaniu osobą św. Tomasza Apostoła świadczą także liczne apokryfy: Historia Abgara, Apokalipsa Tomasza, Dzieje Tomasza i Ewangelia Tomasza. Pierwszy apokryf znany jedynie z relacji Euzebiusza (+ ok. 340). Apokalipsa św. Tomasza, zwana także Listem Pana naszego Jezusa Chrystusa do Tomasza lub Słowami Zbawiciela do Tomasza opisuje koniec świata. Ciekawa jest także apokryficzna Ewangelia św. Tomasza. Na jej treść składają się logia, czyli słowa Chrystusa. Zdań tych jest 114. Według Euzebiusza zbiór ten miał posiadać biskup św. Papiasz (+ ok. 130) i miał nawet do nich napisać komentarz. Część tych słów odkryto w roku 1897 i 1903 w Egipcie w Oxyrhynchos. Poza tą „ewangelią” jest jeszcze jedna apokryficzna ewangelia, zupełnie inna, także przypisywana św. Tomaszowi, zawierająca opis życia lat dziecięcych Pana Jezusa. Stąd właśnie wzięły się średniowieczne legendy o ptaszkach, klejonych z gliny i ożywianych przez Pana Jezusa w zabawie z rówieśnikami itp. Interesujący i oryginalny jest ostatni wymieniony wyżej apokryf – Dzieje Tomasza. Powstał on dopiero w wieku IV/ V. Właśnie ten apokryf opisuje podróż św. Tomasza do Indii i jego tam działalność.

Katolickie Indie czczą św. Tomasza jako swojego Apostoła
Pamięć o Apostole zachowali tamtejsi chrześcijanie nestoriańscy. W Indiach jest również najgłośniejsze sanktuarium św. Tomasza Apostoła. Znajduje się ono na miejscu, gdzie według miejscowej tradycji Tomasz miał ponieść śmierć męczeńską. Ma to miejsce różne nazwy: Calamina (najczęściej spotykana), Thomas Mouth (Góra Św. Tomasza), Madras, Maabar i Meliapore. Wszystkie te nazwy oznaczają jedną miejscowość: „Górę Św. Tomasza”, położoną na jednym z przedmieść Madrasu.

Tradycja prawosławna
Z kolei tradycja prawosławna czyni Tomasza, dzięki kolejnemu spóźnieniu, świadkiem wniebowzięcia Matki Jezusa. Miała ona dokonać kresu Swego ziemskiego życia w Efezie, gdzie mieszkała wraz z apostołem Janem. Przy jej łożu zgromadzili się wszyscy apostołowie prócz spóźnionego trzy dni Tomasza. To on właśnie zapragnął pożegnać Matkę Pana. Po odkryciu grobu i otwarciu trumny okazało się, że jest ona pusta: Maria – tak jak Jej Syn zmartwychwstała. W katedrze w Zamościu, Hetman Jan Zamoyski polecił umieścić, niejako zbieżny z tą tradycją, napis łaciński: „DOMINA MEA VIRGO DEIGENITRIX IN COELUM ASSUMPTA EST” (Pani Moja Bogurodzica Dziewica Wniebowzięta/Jest wzięta do nieba). Miał je wypowiedzieć Tomasz po otrzymaniu paska z sukni Maryi i dopiero wtedy uwierzyć w Jej Wniebowzięcie.

W ikonografii Święty Tomasz przedstawiany jest jako młodzieniec (do XIII w. na Zachodzie, do XVIII w. na Wschodzie), później jako starszy mężczyzna w tunice i płaszczu. W prezentacji ikonograficznej powraca wątek "niewiernego" Tomasza. Atrybutami Świętego są: kątownica, kielich, księga, miecz, serce, włócznia, którą go przebito, zwój.

W kalendarzu liturgicznym początkowo (do roku 1969) wspomnienie Apostoła przypadało na dzień 21 grudnia. Po posoborowej reformie tego kalendarza, zostało ono przeniesione na 3 lipca (dzień przeniesienia relikwii świętego do Edessy).

Św.Tomasz Apostoł jest patronem: Indii, Portugalii, Urbino, Parmy, Rygi, Zamościa, a także: architektów, budowniczych, cieśli, geodetów, kamieniarzy, murarzy, stolarzy, małżeństw i teologów.

Pod wezwaniem św. Tomasza Apostoła
W Polsce jest wiele kościołów pod wezwaniem św. Tomasza Apostoła. W Krakowie jest to niewielki kościół barokowy w Starym Mieście, Na rogu ulicy Szpitalnej i ulica właśnie św. Tomasza. Konsekracji świątyni pod wezwaniem św. Tomasza Apostoła w Krakowie dokonał biskup Tomasz Oborski 24 września 1621 r.

W Warszawie Kościół (i parafia) pw. św. Tomasza Apostoła znajduje się w dzielnicy Ursynów, przy ulicy Dereniowej 12. W kościele przechowywanych jest część relikwii św. Tomasza Apostoła, uroczyście przekazanych 10 października 2007 przez abp Carlo Ghidelli, arcybiskupa archidjecezji Lanciano – Ortona.

Z kolei miasto Zamość otrzymało św. Tomasza Apostoła jako swojego patrona, w swoim herbie nadanym przywilejem królewskim z 12 czerwca 1580 r.: „Temu to miastu wyznaczamy jako znak publiczny, którym się miasto i jego władze mają posługiwać w pieczętowaniu dokumentów i jakichkolwiek aktów, wyobrażenie św. Tomasza z dzidą i ten to herb, czyli znak pieczętny chcemy, by służył temu miastu na wieki” – oznajmiał przywilej Stefana Batorego. Założyciel Zamościa i fundator kolegiaty Jan Zamoyski sprowadził w 1589 r. dla zamojskiej świątyni relikwie św. Tomasza Apostoła – patrona rodu, miasta i kościoła. Otrzymał je od papieża Sykstusa V (1521-1590). Są to relikwie pierwszego rzędu – fragment kości (nie ustalono jaki). Przetrzymywane są w relikwiarzu z kryształu górskiego, typu puszkowego pochodzącym z ok. 1600 r. fundacji Jana Zamoyskiego. Na szczycie postać w bordowym stroju wysadzanym kamieniami takiego samego koloru. Prawą rękę trzyma podniesioną w geście błogosławieństwa, w lewej ręce złotą kulę. Nad głową aureola. Postać stoi w złotym kielichu z bordowymi kamieniami. Pod nim w krysztale zatopiona relikwia. Wokół niego otaczający pierścień, na którym wyryto słowa wypowiedziane przez Apostoła w Wieczerniku: „PAN MOY Y BOG MOY” (Pan mój i Bóg mój). Prośbą zawartą w testamencie przez Jana Zamoyskiego było to, by w jednym relikwiarzu znalazły się relikwie zarówno św. Tomasza (z jednej strony), a z drugiej rąbek szaty Najświętszej Maryi Panny.

materiał opracował: Tomasz Basista